ائمه اربعه

۱- «کانون مدافعان حقوق بشر» جایزه امسالش را به «مولوی عبدالحمید اسماعیل زهی»؛ شخصیت مذهبی و کاریزماتیک بلوچستان، اختصاص داد که در میان بخش بزرگی از سنی های ایران نفوذ قابل توجهی دارد، که از منظری جامعه شناختی، قابل توجه و شایسته ی تحلیل است.

به واقع، جدا از جایگاه سیاسی اهدا کننده و نیز منازعات سیاسی و ایدئولوژیکی که بین حاکمیت جمهوری اسلامی و نیز نیروهای اپوزیسیون آن وجود دارند، که به شدت مهم اند، با اهدای این جایزه، برای دومین بار است که بعد از انقلاب اسلامی، یک شخصیت بلوچ از منظری ایجابی و نه سلبی، در جایگاهی ملی در حیات سیاسی-اجتماعی کشور ظاهر می شود و جدا از منازعات سیاسی و ایدئولوژیک، می تواند در راستای وارد کردن حاشیه ی جامعه ی ایرانی، که بلوچ ها بخشی از آن هستند، به متن آن، باشد؛ برای اولین بار، در فرایند تدوین قانون اساسی بود که «مولوی عبدالعزیز ملازاده» در حیات ملی کشور، نمود یافت و منجر به مشارکت بسیار بالای بلوچ ها در رفراندم قانون اساسی شد.

۲- از منظری نمادین، یکی از عرصه های تثبیت دولت-ملت، ترکیب شخصیت های ملی مطرح در آن است. به واقع، در کشورهای متکثر قومی و مذهبی، هر چه در منوی شخصیت های ملی آن، پوشش بیشتری از تنوع جغرافیایی، مذهبی و قومی وجود داشته باشد، تداوم وحدت سرزمینی و تمامیت ارضی و هویت ملی اش، گسترده تر و عمیق تر خواهد بود. از چنین نگاهی، اقدام کانون مدافعان حقوق بشر، قابل تآمل و شایسته تقدیر است؛ بخصوص از این جهت که بلوچ یکی از اقوام ایرانی، است که کمترین نمود را در متن جامعه ی ایرانی دارد و غالباً دیده نمی شود.

۳- در خصوص وارد نمودن حاشیه ی جامعه ی ایرانی در متن آن، به نظر می رسد که نظام سیاسی و نهادهای مدافع آن از جامعه ی مدنی و نیز نیروهای اپوزیسیون، پیشتازتر بوده اند. بطوریکه به عنوان مثال در خصوص مولوی عبدالحمید، با در نظر داشتن هویت فکری و سیاسی اش، ایشان در حدود یک سال و نیم اخیر و قبل از اهداء جایزه ی فوق، جهت حضور در «مراسم تحلیف رئیس جمهور»، «کنفراس جهانی تقریب مذاهب» و نیز « کنگره جهانی جریان‌های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام» دعوت می شوند و حضور می یابند. لذا ضروری است، جامعه مدنی مرکز، جدا از گرایشات سیاسی و ایدئولوژیک اش، بیشتر از این، تمام ایران را ببیند و خود را از نظر قومی و مذهبی محدود نکند.

۴- مولوی عبدالحمید اسماعیل زهی، هر چند شخصیتی دینی است اما وجه تشخص اش از بقیه ی شخصیت های دینی سنی های ایران، ورود جدی اش به مسائل سیاسی و اجتماعی جامعه ی ایرانی و نیز بطور خاص جامعه ی خاستگاه اش، بلوچستان، است که منجر به شکل گرفتن یک حمایت قوی توده ای و قومی از وی شده است که برای هیچ یک از روحانیون سنی ایران وجود ندارد. در واقع، بعد از انقلاب اسلامی که امکاناتی ساختاری و منحصر به فرد، برای کنشگری نهاد مذهب در جامعه ی بلوچستان فراهم می شود، این امکان شکل می گیرد، که مولوی ها در قالب «مذهب»، هویتی کلان تر و فراگیرتر از «قبیله» برای مردم بلوچ مطرح کنند و نیروهای قبیله ایی و حتی دانشگاهیان بلوچ را به حاشیه برانند. مضاف بر این، آنها حتی موفق می شوند که بخش قابل توجهی از نیروهای قبیله ایی و دانشگاهیان بلوچ را در دایره خودشان تعریف کنند و از توان قبیله ای و فکری آنها، بهره بگیرند. لذا آنها در کنار ایفای نقشی دینی و اخلاقی، نقشی اجتماعی و سیاسی به دوش می گیرند که منجر به ساخته شدن و ظهور شخصیتی مثل مولوی عبدالحمید می شود. روحانیون بلوچ، با کمک مذهب، بعد از نفوذ فراگیر در جامعه ی بلوچی، امکان پیوند این جامعه را از طریق مذهب با سایر سنی های ایران، فراهم می کنند و لذا بلوچ و مسائل اش، ابعادی ملی و حتی جهانی می یابد؛ هر چند که در ظاهر بیانی مذهبی به خود می گیرند.

۵- نهاد مذهب در بلوچستان امروز، علی رغم ریشه های بنیادگرایانه اش، سمت و سویی به شدت عمل گرایانه گرفته است و تلاش می کند که خودش را نیز با فضای سیاسی و اجتماعی جامعه ی بلوچی و نیز کشور، تنظیم کند. در واقع، هر چند با ورود «دیوبندیسم» به منطقه ی بلوچستان، دین از یک حالت ابتدایی، حداقلی و سازمان نیافته به سمت و سوی تنظیم زندگی اجتماعی و فردی براساس آموزه هایش، قدم گذاشت، ولی فشار واقعیت های سیاسی و اجتماعی دو دهه ی اخیر، آن را به سمت و سوهایی غیربنیادگرایانه، جهت داده است. به بیانی تفضیلی تر، در اوائل ورودِ قرائت دیوبندی از اسلام سنی به بلوچستان و اقدام آن به نهادسازی، مولوی های نوظهور، با تخطه کردن فضای عمومی جامعه و نیز ملاهای قدیمی و نا آشنا خواندن آنها نسبت به آموزهای دینی و نداشتن سواد جدی، به دنبال شکل دادن نظم اجتماعی و فرهنگی خاصی در منطقه بر می آیند و به اصطلاح، مردم بلوچ را دعوت به ایمان آوردن مجدد به اسلام راستین، آنطوریکه در متون درجه یک و بنیادی دین، بیان شده است، می نمایند. اما در ادامه، که نقش های سیاسی و اجتماعی برای خودشان تعریف می کنند، روز به روز از نگاه انتقادی شان به زندگی فردی و اجتماعی مردم کاسته می شود و خودشان را با نبض جامعه تنظیم می کنند تا اینکه خواسته باشند، جامعه ایی بنیادگرایانه بسازند.

۶- با تحولاتی ساختاری که در اثر شهرنشینی، ارتباطات و افزایش تحصیلات دانشگاهی در بلوچستان حادث شده است، در لایه های زیرین جامعه، تحولاتی جدی در حال وقوع است که چگونگی برخورد نظام سیاسی و جریان های جامعه ی مدنی ایران با آنها فوق العاده مهم است. به بیانی دیگر، با توجه به رقابتی که در میان نیروهای اجتماعی مختلف در درون جامعه ی بلوچی وجود دارد، سرمایه معنوی و منزلتی که بیرون از جامعه ی محلی، نصیب آنها می شود، می تواند تاثیراتی جدی در حیات سیاسی و اجتماعی حال و نیز آینده ی آنها، داشته باشد. به واقع، اهمیت این موضوع ایجاب می کند که آنها به دنبال تعریف کلان تر از فضای کنشگری شان باشند و پیوند بیشتری با امر ملی جستجو کنند. لذا نیروهایی که گفتمانشان و هویتی که برای خودشان تعریف می کنند به شدت محدود و ماهیتی بیولوژیک و خونی دارند، روز به روز منزوی تر شده و در بازی میان عام گرایی و خاص گرایی، بازنده شوند. لذا، ریشه دواندن بیشترِ دولت-ملت ایرانی در گروی فراهم نمودن امکان پیوندِ بیشتر نیروهای اجتماعی سازگار با روح زمانه با امر ملی، درمناطق مختلف ایران است. تأمل در این خصوص، جدیت بیشتری را از نظام سیاسی ملی و نیز جامعه ی مدنی، می طلبد.

* دکتر عبدالوهاب شهلی بر / تهران